پرسیار: مەرجەکانی لا اله الا الله چین ؟ ئایا پێویستە موسلمان مەرجەکانی بزانێت یان تەنھا بە گوتنی لا إله إلا الله موسلمانە؟
وەڵام: ئیسلام تەنھا وتنی وشەی شایەتوومان نییە، بەڵکو دەبێت مەرجەکانی شایەتوومانی تێدا بێت، لا إلە إلا اللە کلیلی بەهەشتە، بەڵام هەموو کلیلێک ددانی هەیە، وە لا إلە إلا اللە ش بە هەمان شێوە مەرجی هەیە، مەرجەکانی لا إلە إلا اللە ئەمانـەن:
(١) العلم.
(٢) الیقین.
(٣) القبول.
(٤) الإنقیاد.
(٥) الصدق.
(٦) الإخلاص.
(٧) المحبة.
عبدالرحمان بن حسن بن محمد بن عبدالوھاب ڕەحمەتی خوای لێ بێت دەفەرمووێت: ("من شهد أن لا إله إلا الله" واتە: ھەر کەسێک ئەمە بلێ و ماناکەی بزانێ و کردەوەی پێ بکات لە ڕووکەش و ناوەوە، دەبێت شایەتوومان ئیلا زانست و یەقین و کردەوەی لەگەڵ بێت، ھەر وەک خوای گەورە دەفەرمووێت: "فَاعْلَمْ أَنَّهُ لاَ إِلهَ إلاَّ الله".
هەروەها دەفەرمووێت: "إِلاَّ من شهد بالحق وهم يعلمون" ئەگەر ئەم وشەيه بڵێت بێ ئەوەی ماناکەی بزانێ و یەقینی نەبێ و کردەوەی پێی نەکات و بەریی نەبێت لە شیرک و ئیخلاصی نەبێ لە وتە و کردەوە، کردەوەی دڵ و زمان و ئەندامەکانی نەبێت ئەوا سوودی نییە بە یەک دەنگی ھەموو زانایان.)"فتح المجيد" لاپەڕە ٣٦.
(١)العلم: واتە: زانست، کەسەکە دەبێت ماناکەی بزانێت کە ھیچ پەرستراوێکی بە حەق نییە ئیلا اللە نەبێت، کەس شایستەی عیبادەت نییە ئیلا خوا نەبێت.
خوای گەورە دەفەرمووێت: ( فاعلم أنه لاإله إلا الله) {محمد:١٩}.
خوای گەورە دەفەرمووێت: (إلا من شهد بالحق وهم يعلمون) {الزخرف:٨٦}.
عن عثمان رضي الله عنه قال: قال رسول الله صلى الله عليه وسلم: (من مات وهو يعلم أنه لا إله إلا الله دخل الجنة)رواە مسلم (٢٦).
(٢)اليقين: یەقین، دەبێت کەسەکە یەقینی هەبێت و هیچ گومانی لەلا نەبێت بۆ ئەم وشەیە، چونکە ئیمان هیچ سوودی نییە ئەگەر یەقینی لەگەڵ نەبێت.
عن أبي هريرة رضي الله عنه قال: قال رسول الله صلى الله عليه وسلم: (أشهد أن لا إله إلا الله وأني رسول الله، ولا يلقى الله بهما عبد غير شاك فيهما إلا دخل الجنة) رواە مسلم (٢٧).
وفي رواية: (لا يلقى الله بهما عبد غير شاك فيهما فيحجب عن الجنة) رواە مسلم (٢٧).
عنه رضي الله عنه من حديث طويل أن النبي صلى الله عليه وسلم بعثه بنعليه فقال: (من لقيت من وراء هذا الحائط يشهد أن لا إله إلا الله مستيقنا بها قلبه فبشره بالجنة) رواە مسلم (٣١).
لەم فەرموودانە مەرجی داناوە دەبێت ئەو کەسەی لا إلە إلا اللە دەڵێت یەقینی هەبێت و هیچ گومانی لەلا نەبێت.
(٣)القبول: دەبێت ئەم وشەیە قبول بکات بە دڵ و زمان.
(٤)الانقياد: دەبێت ملکەج بێت و پابەند بێت بۆ لا إلە إلا اللە، دەبێت دەست بە قورئان و سونەتەوە بگرێت و تەسلیم بێت بۆ خوای گەورە.
(٥)الصدق: دەبێت راستگۆ بێت، ئەم وشەیە بڵێت بە راستگۆی لە دڵی دەربچێت،
عن معاذ بن جبل رضي الله عنه عن النبي صلى الله عليه وسلم قال: (ما من أحد يشهد أن لا إله إلا الله وأن محمدا عبده ورسوله صدقا من قلبه إلا حرمه الله على النار) رواە البخاري (٢٨)، ومسلم (٣٢).
(٦)الإخلاص: دەبێت بە پاکی بۆ خوای گەورە بێت، هەر شتێک دەکات دەبێت تەنها مەبەستی خوا بێت و دوور بێت لە شیرک.
عن أبي هريرة عن النبي صلى الله عليه وسلم: (أسعد الناس بشفاعتي من قال لا إله إلا الله خالصا من قلبه أو نفسه) رواە البخاري (٩٩).
عن عتبان بن مالك رضي الله عنه عن النبي صلى الله عليه وسلم قال: (إن الله حرم على النار من قال لا إله إلا الله يبتغي بذلك وجه الله عز وجل) رواە البخاري (٢٥)، ومسلم (٣٣).
عن أبي هريرة رضي الله عنه قال: قال رسول الله صلى الله عليه وسلم: (ما قال عبد قط لا إله إلا الله مخلصا إلا فتحت له أبواب السماء حتى تفضي إلى العرش ما اجتنبت الكبائر) رواە الترمذي (٣٥٩٠).
(٧) المحبة: دەبێت خۆشەویستی بۆ ئەم وشەیەی هەبێت و بۆ ئەوانەش کە ئەم وشەیە دەڵێن و موسلمان و ئەهلی تەوحیدن.
الٳیمان: اعتقاد بالقلب، وقول باللسان، وعمل بالجوارح، یزید بالطاعة، وینقص بالمعصیة.
ئیمان: واتە باوەڕهێنانە بە دڵ و گوتنی ووشەی شایەتوومانە بە زمان، وە کردنی کردەوەیە بە ئەندامەکانی لاشە، ئیمان بە کردەوەی باش زیاد دەبێت و بە تاوان و سەرپێچییش کەم دەبێت.
هەموو زانایان یەک دەنگن لەسەر ئەم پێناسەیە و کردەوەی ئەندامەکانی لاشە (عمل الجوارح) مەرجی دروستیێتی ئیمانە نەوەک مەرجی تەواویێتی.
خەڵک لە ئیمان هێنان و ئیمان نەهێنان ئەم حالەتانەن:
حاڵەتی یەکەم: هەر کەسێک ئەم دینەی لا ڕاست بێت و بە دڵ باوەڕی بە پێغەمبەر هەبێت و توانای وتنی ووشەی شایەتوومانی هەبێت، بەڵام شایەتوومان نەهێنێت ئەمە نەبۆتە ئیماندار ئەگەر کردەوەش بکات (واتە: بەدڵ باوەڕی هەبووە و وە کردەوەشی کردووە بە لاشە، بەڵام بە زمان شایەتوومانی نەهێناوە).
حاڵەتی دووەم: هەر کەسێک ئەم دینەی لا ڕاست نەبێت بەدڵ و باوەڕی بە پێغەمبەر نەبێت، بەڵام ووشەی شایەتوومانی هێنا، وە کردەوەشی کرد، ئەمە ئیماندار نییە و مونافیقە (واتە بە دڵ باوەڕی نەبووە بەڵام شایەتوومانی هێناوە و کردەوەشی کردووە).
حاڵەتی سێیەم: هەر کەسێک ئەم دینەی لا ڕاست نەبێت و بەدڵ باوەڕی پێی نەبێت، ووشەی شایەتوومانیش نەهێنێت و کردەوەش ئەنجام نەدات ئەمە ئیماندار نییە (واتە بە دڵ باوەڕی نەبووە و شایەتوومانیشی نەهێناوە و کردەوەشی نەکردووە).
حاڵەتی چوارەم: هەر کە سێک ئەم دینەی لا ڕاست بێت و بە دڵ باوەڕی بە پێغەمبەر هەیە و شایەتوومان دەهێنێت و کردەوەش دەکات ئەمە ئیماندارە (واتە بە دڵ باوەڕێ هەبووە و بە زمانیش شایەتوومانی گوتووە و وە کردەوەشی کردووە).
حاڵەتی پێنجەم: هەر کەسێک ئەم دینەی لا ڕاست بێت بە دڵ و باوەڕی بە پێغەمبەر هەبێت، وە بە زمان شایەتوومان بهێنێت، بەڵام هیچ کردەوەی نەکردووە (مەبەستمان لە کردەوە ئەوەیە هیچ لە چوار ڕوکنەکانی ئیسلامی نەکردووە)، ئەمەیان موسڵمان نییە بە یەک دەنگی ھەموو زانایان، کەواتە خەڵک لە کردەوەی لاشە و کردەوەی دیار ئەم چوار حاڵەتانەن:
(ٲ) کەسێک هەر چوار ڕوکنی ئیسلام تەرک بكات دوای شایەتوومان ھێنان، ئەمەیان ئیجماع هەیە کە موسڵمان نییە، ئەگەر ڕاستگۆ بوایا ئیمانەکەی پاڵی پێوە دەنا یەکێک لە چوار ڕوکنەکان ئەنجام بدات.
(ب) کەسێک تەنها نوێژ دەکات، ئەمە موسڵمانە، چونکە هەر چوار ڕوکنی ئیسلامی پێکەوە تەرک نەکردووە.
(ج) کەسێک تەنها ڕۆژوو دەگرێت و زەکات دەدات، دەڵێین لە بابەتی ئیمان ڕزگاری بووە چونکە هەر چوار ڕوکنی تەرک نەکردووە، بەڵام جیاوازی هەیە ئەگەر یەکێک نوێژ بەتەواوی تەرک بکات ئایا موسڵمانە یان نا؟.
(د) کەسێک هەر چوار ڕوکنی ئیسلام جێبەجێدەکات، ئەمەیان گومانی تێدا نییە کە ئیماندارە.
تێبینی: (۱) مەبەستمان لە کردەوەی لاشە چوار ڕوکنی ئیسلامە: نوێژ، زەکات، ڕۆژوو، حەج.
(۲) زۆربەی زانایان دەڵێن نابێتە موسلمان ئەو کەسەی دەڵێت ئیمانم هێناوە وەک ئیمانی فلانە کەسی ئیماندار.
( ۳)وتنی ووشەی "لا ٳلە الا اللە" بەس نییە ئیلا دەبێت ئەوەکەی تریش بڵێت.
(٤) وشەی شایەتوومان مەرجی هەیە بە تەنها وتنی شایەتوومان نابیته موسڵمان ئیلا دەبێت کردەوەش بکەیت، لە ابن المنبە یان پرسی ئەرێ لا ٳلە ٳلا اللە کلیلی بەهەشت نییە؟ ووتی بەلێ کلیلی بەهەشتە، بەڵام هەر کلیلێک چەند ددانێکی هەیە ئەگەر ئەو ددانانەیان نەبێت دەرگا ناکرێتەوە، (لا ٳلە الا اللە)ش بەهەمان شێوە.