دەقی وەڵام:

وەڵام: زانایان سەبارەت بەمە دەڵێن:

١ـ ئەوانەی قەرزار بوون و مردوون سێ حالەت بوون:

یەکەم: هەبوو پێغەمبەری خوا (ﷺ) پرسیاری لێکردووە و نوێژی لەسەر نەکردووە تا ضمانی قەرزەکەی دەکەن، ئەبو قەتادە ضمانی قەرزی کرد و نوێژی لەسەر کرد.

دووەم: ئەگەر قەرزار مالی بەدوای خۆی بەجێ هێشتبا نوێژی لەسەر دەکرد جا ضمانی قەرزەکەی کرابا یان نە.

سێیەم: حالەتی فەتح کردنی شوێنەکان نوێژی لەسەر دەکرد و قەرزەکەی دەخستەسەر خۆی و دەیدایەوە. (فتح ذي الجلال والإکرام) لابن عثیمین (١٠/٦١). 

٢ـ دەبێت دەستەیەک لە موسڵمانان نوێژ لەسەر قەرزار بکەن، لەبەر ئەوەی موسڵمانە، هەروەها پێغەمبەری خوا (ﷺ) ئەگەر چی نوێژی لەسەر نەکردووە بەڵام فەرمانی بە هاوەڵانی کردووە نوێژی لەسەر بکەن.

٣ـ نوێژ نەکردن لەسەر قەرزار تایبەت نییە بە پێغەمبەری خوا (ﷺ)، ئیمام دەتوانێ نوێژی لەسەر نەکات ئەگەر مەسلەحەتی تێدابێت، بۆ ئەوەی خەڵک هەست بە گەورەیی و ترسناکی قەرز بکات، دەبێت بدرێتەوە، لەبەر ئەوەی نەفسی موسڵمان پەیوەستە بە قەرزەوە تا قەرزی دەدرێتەوە.

هەندێک زانای تر بۆ ئەوە چوون نوێژ نەکردن لەسەر قەرزار منسوخە، چونکە کاتێک فەتح کران قەرزیان لە (بیت المال) دەدایەوە، کە ئەمە وتەی منذری و ابن بطال و ابن قدامەیە. (الترغيب والترهيب) (2/378)، (شرح صحیح البخاري) لابن بطال (6/427)، (المغني) (2/418).

عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللَّهُ تَعَالَى عَنْهُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ﷺ) كَانَ يُؤْتَى بِالرَّجُلِ الْمُتَوَفَّى عَلَيْهِ الدَّيْنُ فَيَسْأَلُ هَلْ تَرَكَ لِدَيْنِهِ مِنْ قَضَاءٍ فَإِنْ حُدِّثَ أَنَّهُ تَرَكَ وَفَاءً صَلَّى عَلَيْهِ وَإِلَّا قَالَ: (صَلُّوا عَلَى صَاحِبِكُمْ)، فَلَمَّا فَتَحَ اللَّهُ عَلَيْهِ الْفُتُوحَ قَالَ: (أَنَا أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ، فَمَنْ تُوُفِّيَ وَعَلَيْهِ دَيْنٌ فَعَلَيَّ قَضَاؤُهُ) مُتَّفَقٌ عَلَيْهِ، وَفِي رِوَايَةٍ لِلْبُخَارِيِّ: (فَمَنْ مَاتَ وَلَمْ يَتْرُكْ وَفَاءً).

واتە: لە أبي هریرة دەگێڕنەوە خوا لێی ڕازی بێت فەرمووی: پیاوێکی مردوو هێنرایە لای پێغەمبەری خوا (ﷺ) قەرزار بوو، پرسیاری دەکرد ئایا هیچی بەجێ هێشتووە بۆ دانەوەی قەرزەکانی، ئەگەر پێی وترابا شتی بەجێ هێشتووە نوێژی لەسەر دەکرد، ئەگەرنا دەیفەرمووی: (نوێژ لەسەر هاوەڵی خۆتان بکەن)، کاتێک خوای گەورە فەتحی چەند ولاتێکی بۆ ئاسان کرد و فەتحی کرد فەرمووی: (من لەپێشترم لە ئیمانداران لە نەفسی خۆیان، هەر کەسێک بمرێت و قەرزی لەسەر بێت دانەوەی قەرزەکانی لەسەر منە)، ڕیوایەتی بوخاری هاتووە: (هەر کەسێک مرد هیچ بەجێ نەهێشتبوو بۆ دانەوەی قەرزەکانی).

٤ـ ڕزگار بوونی مردوو لە قەرز و لاچوونی سزا بەسەریەوە بەوەیە قەرزەکانی بدرێتەوە نەک تەنها ضمانی قەرزی بکرێت، لەبەر گشتیەتی وتەی: (نفس المؤمن معلقة بدینە حتی یقضی عنە)، چونکە پێغەمبەری خوا ڕۆژی دووەم پرسیاری لە ئەبو قەتادە کرد سەبارەت بە دانەوەی قەرزی مردووەکە، وتی دوێنێ مردووە، پاشان پرسیار لیکردووە خەبەریدا کە قەرزەکەی داوەتەوە، فەرمووی: (ئێستا لە سزا ڕزگار بوو بەهۆی دانەوەی قەرزەکەی).